Ôn thi học sinh giỏi môn Ngữ văn 8 - Trường THCS Phú Thị

Nội dung text: Ôn thi học sinh giỏi môn Ngữ văn 8 - Trường THCS Phú Thị

1. BDHSG.8.Tung Gửi nhóm HS giỏi văn 8: Các con đọc kĩ, nắm chắc nội dung yêu cầu nhé! PhÇn I: Mét sè kiÕn thøc c¬ b¶n cÇn n¾m C¸c yÕu tè h×nh thøc nghÖ thuËt cÇn chó ý khi ph©n tÝch th¬ tr÷ t×nh * Yªu cÇu: HS ®äc kÜ ®Ó n¾m b¾t kiÕn thøc chung tr­íc khi lµm mét sè ®Ò luyÖn tËp I. §Æc tr­ng cña th¬ tr÷ t×nh vµ mét sè lçi cÇn tr¸nh. Th¬ lµ mét h×nh th¸i nghÖ thuËt ®Æc biÖt. HÖ thèng c¶m xóc, t©m tr¹ng vµ c¸ch thÓ hiÖn t×nh c¶m, c¶m xóc ®­îc xem nh­ lµ ®Æc tr­ng næi bËt cña th¬ tr÷ t×nh. Trong c¸c t¸c phÈm thuéc c¸c thÓ lo¹i nh­ v¨n xu«i tù sù, kÞch, còng cã c¶m xóc, t©m tr¹ng, nh­ng c¸ch thÓ hiÖn th× rÊt kh¸c so víi th¬ tr÷ t×nh. C¶m xóc cña t¸c gi¶ cã trong c¸c thÓ lo¹i v¨n häc kÓ trªn lµ thø c¶m xóc ®­îc thÓ hiÖn mét c¸ch gi¸n tiÕp th«ng qua hÖ thèng h×nh t­îng nh©n vËt, c¸c sù kiÖn x· héi vµ diÔn biÕn cña c©u chuyÖn Tr¸i l¹i, trong th¬ tr÷ t×nh, t¸c gi¶ béc lé trùc tiÕp c¶m xóc cña m×nh. Râ rµng khi ®äc ®o¹n th¬: “ Nay xa c¸ch lßng t«i lu«n t­ëng nhí Mµu n­íc xanh, c¸ b¹c, chiÕc buåm v«i, Tho¸ng con thuyÒn rÏ sãng ch¹y ra kh¬i, T«i thÊy nhí c¸i mïi nång mÆn qu¸ ! ( Quª h­¬ng - TÕ Hanh) -> Ng­êi ®äc c¶m nhËn ®­îc rÊt râ tÊm lßng vµ t×nh c¶m nhí nhung da diÕt cña nhµ th¬ TÕ Hanh ®èi víi quª h­¬ng, n¬i «ng ®· sinh ra, lín lªn vµ g¾n bã mét thêi. ë ®©y nhµ th¬ c«ng khai vµ trùc tiÕp nãi lªn nh÷ng t×nh c¶m, suy nghÜ cña chÝnh m×nh. H·y ®äc ®o¹n v¨n sau: H«m sau l·o H¹c sang nhµ t«i. Võa thÊy t«i, l·o b¶o ngay: - CËu Vµng ®i ®êi råi, «ng gi¸o ¹ ! - Cô b¸n råi ? - B¸n råi ! Hä võa b¾t xong. L·o cè lµm ra vui vÎ. Nh­ng tr«ng l·o c­êi nh­ mÕu vµ ®«i m¾t l·o Çng Ëng n­íc - ThÕ nã cho b¾t µ ? MÆt l·o ®ét nhiªn co dóm l¹i. Nh÷ng vÕt nh¨n x« l¹i víi nhau, Ðp cho n- ­íc m¾t ch¶y ra. C¸i ®Çu l·o ngoÑo vÒ mét bªn vµ c¸i miÖng mãm mÐm cña l·o mÕu nh­ con nÝt. L·o hu hu khãc ( Nam Cao - TrÝch L·o H¹c) Ng­êi kÓ chuyÖn ë ®©y x­ng t«i, nh­ng t«i ®©y lµ «ng gi¸o chø kh«ng ph¶i lµ Nam Cao. Nhµ v¨n hoµn toµn kh«ng xuÊt hiÖn mµ lu«n giÊu m×nh ®i. Trong trang s¸ch chØ cã «ng gi¸o kÓ l¹i c©u chuyÖn. Nh­ thÕ ph¶i qua c¸ch kÓ chuyÖn vµ miªu t¶ cña nh©n vËt «ng gi¸o vÒ nçi ©n hËn, ®au khæ ®Õn cïng cùc Tr­êng THCS Phó ThÞ 1
2. BDHSG.8.Tung cña l·o H¹c, chóng ta míi thÊy ®­îc tÊm lßng th«ng c¶m, th¸i ®é tr©n träng mÕn yªu cña Nam Cao ®èi víi nh©n vËt nµy. Trong nhiÒu bµi th¬ tr÷ t×nh, nhµ th¬ x­ng b»ng ta, ch¼ng h¹n : “Ta nghe hÌ dËy bªn lßng - Mµ ch©n muèn ®¹p tan phßng, hÌ «i” ( Khi con tó hó - Tè H÷u) hoÆc nhiÒu khi kh«ng thÊy x­ng t«i hay ta g× c¶, mµ chØ thÊy mét ai ®ã ®ang l¼ng lÆng kÓ, t¶ vµ t©m sù, t©m t×nh, ch¼ng h¹n : “ N¨m nay hoa ®µo në - Kh«ng thÊy «ng ®å x­a - Nh÷ng ng­êi mu«n n¨m cò- Hån ë ®©u b©y giê” ( ¤ng ®å - Vò §×nh Liªn ). Trong tr­êng hîp nh­ thÕ, ng­êi x­ng ta hoÆc kh«ng x­ng g× còng ®Òu lµ chÝnh nhµ th¬. NghÜa lµ sau c©u th¬ vÉn thÊy hiÖn lªn rÊt râ tÊm lßng vµ t×nh c¶m s©u nÆng cña t¸c gi¶. Cã nh÷ng tr­êng hîp nhµ th¬ m­în lêi cña mét nh©n vËt nµo ®ã, nhËp vai vµo mét ai ®ã mµ thæ lé t©m t×nh ( ng­êi ta gäi lµ tr÷ t×nh nhËp vai) th× thùc chÊt nh©n vËt tr÷ t×nh ®ã còng chÝnh lµ t¸c gi¶. ThÕ L÷ m­în lêi con hæ trong v­ên b¸ch th¶o ®Ó dèc bÇu t©m sù cña chÝnh «ng vÒ nçi ch¸n ghÐt c¸i x· héi gi¶ dèi, nghÌo nµn, nhè nh¨ng, ngí ngÈn ®­¬ng thêi; ®Ó nãi lªn kh¸t väng tù do, kh¸t väng vÒ c¸i thêi mét ®i kh«ng trë l¹i Trong tr­êng hîp nµy, khi «ng viÕt: “Ta sèng m·i trong t×nh th­¬ng nçi nhí - Thuë tung hoµnh hèng h¸ch nh÷ng ngµy x­a” th× ta lµ con hæ vµ còng chÝnh lµ ThÕ L÷. Ph©n tÝch th¬ tr÷ t×nh thùc chÊt lµ chØ ra tiÕng lßng s©u th¼m cña chÝnh nhµ th¬. Nh­ng tiÕng lßng Êy l¹i ®­îc thÓ hiÖn rÊt c« ®äng vµ hµm xóc b»ng mét h×nh thøc nghÖ thuËt ®éc ®¸o - nghÖ thuËt ng«n tõ. TiÕp xóc víi mét bµi th¬ tr÷ t×nh tr­íc hÕt lµ tiÕp xóc víi c¸c h×nh thøc nghÖ thuËt ng«n tõ nµy. Nhµ th¬ göi lßng m×nh qua nh÷ng con ch÷, trong nh÷ng con ch÷ vµ c¸c h×nh thøc biÓu ®¹t ®éc ®¸o kh¸c. TÊt c¶ th¸i ®é sung s­íng, h¶ hª, bâ hên cña NguyÔn KhuyÕn ®èi víi tªn quan tuÇn mÊt c­íp ®­îc göi qua ch÷ “lÌn” trong c©u th¬ “ T«i nghe kÎ c­íp nã lÌn «ng”. TiÕng kªu ®au ®ín, ®ét ngét cña nhµ th¬ Tè H÷u tr­íc sù ra ®i cña chó bÐ liªn l¹c ®­îc thÓ hiÖn qua ch÷ th«i råi vµ h×nh thøc g·y nhÞp cña c©u th¬ “Bçng loÌ chíp ®á - Th«i råi, L­îm ¬i !” (L- ­îm) Nh­ thÕ, ph©n tÝch th¬ tr÷ t×nh tr­íc hÕt ph¶i xuÊt ph¸t tõ chÝnh c¸c h×nh thøc nghÖ thuËt ng«n tõ mµ chØ ra vai trß vµ t¸c dông cña chóng trong viÖc thÓ hiÖn t×nh c¶m, th¸i ®é cña nhµ th¬. Trong c¸c bµi ph©n tÝch, b×nh gi¶ng th¬ tr÷ t×nh, HS th­êng m¾c mét sè lçi sau ®©y: a, ChØ ph©n tÝch néi dung vµ t­ t­ëng ®­îc ph¶n ¸nh trong bµi th¬, kh«ng hÒ thÊy vai trß cña h×nh thøc nghÖ thuËt. §©y thùc chÊt chØ lµ diÔn xu«i néi dung bµi th¬ ra mµ th«i. b, Cã chó ý ®Õn c¸c h×nh thøc nghÖ thuËt, nh­ng t¸ch rêi c¸c h×nh thøc nghÖ thuËt Êy ra khái néi dung (th­êng lµ gÇn ®Õn kÕt bµi míi nãi qua mét sè h×nh thøc nghÖ thuËt ®­îc nhµ th¬ sö dông trong bµi). c, Suy diÔn mét c¸ch m¸y mãc, g­îng Ðp, phi lÝ c¸c néi dung vµ vai trß, ý nghÜa cña c¸c h×nh thøc nghÖ thuËt trong bµi th¬. NghÜa lµ nªu lªn c¸c néi dung t­ t­ëng, t×nh c¶m kh«ng cã trong bµi; ph¸t hiÖn sai c¸c h×nh thøc nghÖ Tr­êng THCS Phó ThÞ 2
3. BDHSG.8.Tung thuËt hoÆc “b¾p Ðp”c¸c h×nh thøc nµy ph¶i cã vai trß t¸c dông nµo ®ã trong khi chóng chØ lµ nh÷ng h×nh thøc b×nh th­êng Tãm l¹i, ®Ó ph©n tÝch th¬ tr÷ t×nh cã c¬ së khoa häc, cã søc thuyÕt phôc ph¶i cÇn ®Õn rÊt nhiÒu n¨ng lùc, nh­ng tr­íc hÕt ng­êi ph©n tÝch cÇn n¾m ®- ­îc mét sè h×nh thøc nghÖ thuËt ng«n tõ mµ c¸c nhµ th¬ th­êng vËn dông ®Ó x©y dùng nªn t¸c phÈm cña m×nh. §©y chÝnh lµ c¬ së ®¸ng tin cËy nhÊt ®Ó ng- ­êi ®äc më ra ®­îc “c¸nh cöa t©m hån”cña mçi nhµ th¬ ë mçi bµi th¬. II. Mét sè yÕu tè h×nh thøc nghÖ thuËt cÇn chó ý khi ph©n tÝch th¬ tr÷ t×nh §äc t¸c phÈm v¨n häc tr­íc hÕt chóng ta tiÕp xóc víi nh÷ng h×nh thøc thÓ hiÖn cô thÓ cña ng«n tõ nghÖ thuËt. §ã lµ nh÷ng dÊu c©u vµ c¸ch ng¾t nhÞp, lµ vÇn ®iÖu, ©m h­ëng vµ nh¹c tÝnh, lµ tõ ng÷ vµ h×nh ¶nh, lµ c©u vµ sù tæ chøc ®o¹n v¨n, lµ v¨n b¶n vµ thÓ lo¹i cña v¨n b¶n Ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n häc kh«ng ®­îc tho¸t li v¨n b¶n cã nghÜa lµ tr­íc hÕt ph¶i biÕt b¸m s¸t c¸c h×nh thøc biÓu hiÖn trªn cña ng«n tõ nghÖ thuËt, chØ ra vai trß vµ ý nghÜa cña chóng trong viÖc thÓ hiÖn néi dung. 1. NhÞp th¬ NhÞp ®iÖu cã vai trß, ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng ®èi víi th¬ tr÷ t×nh. Nã gióp nhµ th¬ n©ng cao kh¶ n¨ng biÓu c¶m, c¶m xóc. Ph©n tÝch th¬ tr÷ t×nh, kh«ng thÓ kh«ng chó ý ph©n tÝch nhÞp ®iÖu. §Ó x¸c ®Þnh ®­îc nhÞp ®iÖu cña tõng bµi th¬, ngoµi viÖc ®äc tõng c©u th¬ cho ng©n vang ©m ®iÖu vµ lµm bõng s¸ng h×nh ¶nh th¬, viÖc n¾m ®­îc ®Æc ®iÓm chung vÒ nhÞp ®iÖu cña tõng thÓ lo¹i còng lµ ®iÒu rÊt cÇn thiÕt. Th«ng th­êng, nhÞp ®iÖu cña th¬ lôc b¸t uyÓn chuyÓn, mÒm m¹i thanh tho¸t; nhÞp cña th¬ thÊt ng«n b¸t có hµi hßa, chÆt chÏ; nhÞp cña th¬ tù do, th¬ hiÖn ®¹i rÊt phãng kho¸ng, phong phó. DÊu c©u lµ mét h×nh thøc cña ch÷, cña tõ . ThËt ra kh«ng ph¶i chØ cã dÊu c©u mµ ngay c¶ c¸ch ng¾t nhÞp còng cÇn ®­îc xem lµ mét tõ ®a nghÜa, mét tõ ®Æc biÖt trong vèn ng«n ng÷ chung cña nh©n lo¹i. Trong nh÷ng t×nh huèng giao tiÕp th«ng th­êng cña cuéc sèng, im lÆng l¾m khi l¹i nãi ®­îc rÊt nhiÒu: khi c¨m thï tét ®Ønh, lóc xao xuyÕn b©ng khu©ng, khi c« ®¬n buån b·, lóc xóc ®éng d©ng trµo Nh÷ng cung bËc t×nh c¶m nµy nhiÒu khi kh«ng thÓ m« t¶ ®­îc b»ng ch÷ nghÜa. DÊu c©u vµ sù ng¾t nhÞp lµ mét trong nh÷ng ph- ­¬ng tiÖn h÷u hiÖu ®Ó thÓ hiÖn "sù im lÆng kh«ng lêi". NhiÒu khi ng­êi ta chØ nghÜ ®Õn nhiÖm vô cña dÊu c©u lµ t¸ch ý, t¸ch ®o¹n cña c©u v¨n . Thùc ra bªn c¹nh nhiÖm vô Êy, dÊu c©u vµ sù ng¾t nhÞp cßn cã mét chøc n¨ng rÊt quan träng, ®ã lµ t¹o nªn "ý t¹i ng«n ngo¹i", hµm nghÜa vµ gîi ra nh÷ng ®iÒu mµ tõ kh«ng nãi hÕt, nhÊt lµ trong th¬. T©m tr¹ng nhµ th¬ chi phèi trùc tiÕp c¸ch tæ chøc, vËn hµnh nhÞp ®iÖu cña bµi th¬. Víi c¶m xóc µo ¹t, s«i næi, ®Çy høng khëi tr­íc khÝ thÕ lao ®éng s¶n xuÊt cña miÒn B¾c thêi kú b¾t ®Çu x©y dùng chñ nghÜa x· héi, Tè H÷u cã nh÷ng c©u th¬ víi nhÞp ®iÖu nhanh m¹nh , kháe kho¾n, linh ho¹t vµ s«i næi: §i ta ®i! Khai ph¸ rõng hoang Hái nói non cao, ®©u s¾t ®©u vµng? Tr­êng THCS Phó ThÞ 3
4. BDHSG.8.Tung Hái biÓn kh¬i xa, ®©u luång c¸ ch¹y? S«ng §µ, s«ng L«, s«ng Hång, s«ng Ch¶y Hái ®©u th¸c nh¶y, cho ®iÖn quay chiÒu? (Bµi ca mïa xu©n 1961) Hay tr­íc hiÖn thùc ®æi thay ë mét vïng quª, n¬i m×nh tõng ho¹t ®éng bÝ mËt, Tè H÷u håi t­ëng nh÷ng th¸ng ngµy ®· qua víi nh÷ng xóc ®éng båi håi. T©m tr¹ng n«n nao, xao xuyÕn cña mét ng­êi l©u ngµy quay trë l¹i chèn cò ®Çy kû niÖm ®· ®­îc «ng thÓ hiÖn b»ng mét nhÞp ®iÖu chËm, s©u l¾ng, phï hîp víi sù håi t­ëng vµ chiªm nghiÖm: M­êi chÝn n¨m råi. H«m nay l¹i b­íc §o¹n ®­êng xa, c¸t báng l­ng ®åi. ¤i cã ph¶i sãng båi thªm b·i tr­íc Hay biÓn ®au xa rót n­íc xa råi? (MÑ T¬m) C©u th¬ cña ChÕ Lan Viªn " §Êt n­íc ®Ñp v« cïng . Nh­ng B¸c ph¶i ra ®i ", nhiÒu häc sinh ®äc mét m¹ch, bá quªn c¸i dÊu chÊm gi÷a dßng th¬, ®· lµm mÊt ®i bao søc gîi c¶m s©u l¾ng, thiÕt tha, diÔn t¶ mét sù nuèi tiÕc, ®au ®ín ®Õn xãt xa trong lßng ng­êi ra ®i khi ph¶i xa tæ quèc . §Ó ng¾t nhÞp ng­êi ta th­êng dïng dÊu c©u, nh­ng nhiÒu khi kh«ng cã dÊu c©u. Trong tr­êng hîp nµy, cÇn ph¶i th«ng nghÜa, hiÓu ý míi ng¾t nhÞp ®óng. C©u th¬ cña Tè H÷u “Cµng nh×n ta l¹i cµng say", cã em ®äc" Cµng nh×n / ta l¹i cµng say "(nhÞp 2/ 4), nh­ng thùc ra ph¶i ®äc lµ " Cµng nh×n ta / l¹i cµng say "( nhÞp 3/ 3 ). V× ë ®©y ý th¬ muèn thÓ hiÖn lµ : ai ®ã (thÕ giíi) cµng nh×n ta (ViÖt Nam) th× cµng say lßng chø kh«ng ph¶i ta tù say ta. Còng nh­ thÕ c©u th¬ cña Xu©n DiÖu :" Mét chiÕc xe ®¹p b¨ng vµo bãng tèi ", nÕu kh«ng chó ý c¸c em sÏ ®äc thµnh:"Mét chiÕc xe ®¹p / b¨ng vµo bãng tèi ". Nh­ng ®óng ra ph¶i ®äc lµ:"Mét chiÕc xe / ®¹p b¨ng vµo bãng tèi ". ë ®©y, ®iÒu mµ Xu©n DiÖu muèn nhÊn m¹nh lµ hµnh ®éng "®¹p b¨ng" chø kh«ng ph¶i chiÕc "xe ®¹p". C©u th¬ cña T¶n §µ " Non cao tuæi vÉn ch­a giµ", cã em ®äc : Non cao tuæi / vÉn cha giµ vµ hiÓu lµ non dï ®· cao tuæi nh­ng vÉn cßn trÎ (ch­a giµ). Nh­ng thùc ra ë ®©y cao kh«ng ph¶i lµ nhiÒu tuæi mµ cao lµ ®é cao, lµ nói cao ngÊt non cao nh÷ng ngãng cïng tr«ng hoÆc Non cao ®· biÕt hay ch­a?. Trong nhiÒu tr­êng hîp, sù xuèng dßng tiªn tôc t¹o nªn sù g·y nhÞp liªn tôc, ®ét ngét cña t¸c gi¶ cã mét dông ý hay ®óng h¬n cã mét ý nghÜa, mét t¸c dông rÊt s©u s¾c trong viÖc thÓ hiÖn néi dung. C©u th¬: "Mµu tÝm hoa sim tÝm chiÒu hoang biÒn biÖt" (chÝn ch÷) ®­îc nhµ th¬ H÷u Loan “xД thµnh 6 dßng th¬: Mµu tÝm hoa sim tÝm chiÒu hoang biÒn Tr­êng THCS Phó ThÞ 4
5. BDHSG.8.Tung biÖt ë bµi th¬ nµy, nhiÒu c©u th¬ bÞ c¾t ra nh­ thÕ. C¶ bµi th¬ vì vôn ®· thÓ hiÖn ®­îc nçi ®au tan n¸t, tiÕng khãc ®øt ®o¹n, nghÑn t¾c, h¹nh phóc tan thµnh nhiÒu m¶nh, ®øt ra nhiÒu ®o¹n, kh«ng cã g× hµn g¾n næi. DÊu c©u vµ c¸ch ng¾t nhÞp kh«ng chØ quan träng víi th¬ mµ ngay c¶ khi ®äc v¨n xu«i, còng cÇn chó ý . Thö ®äc hai ®o¹n v¨n sau ®©y : §o¹n 1 : Hµng n¨m cø vµo cuèi thu, l¸ ngoµi ®­êng rông nhiÒu vµ trªn kh«ng cã nh÷ng ®¸m m©y bµng b¹c, lßng t«i l¹i n¸o nøc nh÷ng kØ niÖm m¬n man cña buæi tùu tr­êng . T«i quªn thÕ nµo ®­îc nh÷ng c¶m gi¸c trong s¸ng Êy n¶y në trong lßng t«i nh­ mÊy cµnh hoa t­¬i mØm c­êi gi÷a bÇu trêi quang ®·ng " ( T«i ®i häc - Thanh TÞnh ) §o¹n 2 : Kh«ng ®­îc ! Ai cho tao l­¬ng thiÖn ? Lµm thÕ nµo cho mÊt ®­îc nh÷ng vÕt m¶nh chai trªn mÆt nµy ? Tao kh«ng thÓ lµ ngêi l­¬ng thiÖn n÷a . BiÕt kh«ng ! ChØ cßn mét c¸ch biÕt kh«ng ! ChØ cßn mét c¸ch lµ c¸i nµy ! BiÕt kh«ng ! H¾n rót dao ra, x«ng vµo, B¸ KiÕn ngåi nhám dËy, ChÝ PhÌo ®· v¨ng dao tíi råi . ( ChÝ PhÌo - Nam Cao ) §o¹n v¨n cña Thanh TÞnh 62 ch÷, chØ cã 2 c©u, 2 dÊu chÊm vµ 2 dÊu ph¶y, nhÞp ®iÖu nhÈn nha, kh«ng cã g× gÊp g¸p, véi vµng . C¶ ®o¹n v¨n lµ nh÷ng tiÕng nãi th× thÇm, nhá nhÑ nh­ l¸ rông cuèi thu, l·ng ®·ng nh­ m©y b¹c l­ng trêi TÊt c¶ nh»m diÔn ®¹t mét t©m tr¹ng, mét tÊm lßng ®ang" n¸o nøc nh÷ng kØ niÖm m¬n man cña buæi tùu tr­êng" . §o¹n v¨n cña Nam Cao 63 ch÷ ( t­¬ng ®­¬ng víi ®o¹n trªn )nh­ng ®­îc chia lµm 9 c©u víi 5 dÊu c¶m th¸n, 4 dÊu chÊm löng, 3 dÊu chÊm phÈy, 2 dÊu chÊm hái vµ 2 dÊu chÊm khiÕn nhÞp ®iÖu c©u v¨n trë nªn gÊp g¸p, khÈn tr­¬ng Ch­a kÓ ®Õn sù céng h­ëng cña ng÷ nghÜa do c¸c tõ ng÷ vµ h×nh ¶nh, chØ riªng nhÞp ®iÖu do hÖ thèng dÊu c©u ë trªn t¹o nªn ®· gióp Nam Cao t¸i hiÖn rÊt thµnh c«ng cuéc ®èi mÆt quyÕt liÖt vµ d÷ déi gi÷a ChÝ PhÌo vµ B¸ KiÕn . C¶ cuéc ®êi ChÝ triÒn miªn trong c¬n say, mÖt mái vµ u tèi . Bçng gi©y phót nµy h¾n bõng tØnh vµ s¸ng l¸ng. Gi©y phót Êy d­êng nh­ rÊt ng¾n ngñi nªn ChÝ ph¶i nãi rÊt nhanh, lµm rÊt gÊp, tøc kh¾c vµ quyÕt liÖt ChÝnh c¸ch chÊm c©u vµ ng¾t nhÞp Êy ®· gióp Nam Cao diÔn t¶ rÊt thµnh c«ng t©m tr¹ng uÊt øc, dån nÐn vµ t×nh thÕ gÊp g¸p khÈn tr­¬ng cña mµn bi kÞch nµy. §äc ®o¹n v¨n cña Thanh TÞnh, ai ®äc nhanh, gÊp vµ lªn giäng th× háng . Ng­îc l¹i kh«ng thÓ ®äc ®o¹n v¨n cña Nam Cao víi giäng nhá nhÑ, nhÈn nha ®­îc . Tãm l¹i, khi tiÕp xóc víi t¸c phÈm v¨n häc, nhÊt lµ khi ®äc b»ng m¾t, cÇn l­u ý ®Õn h×nh thøc dÊu c©u vµ xem c¸ch ng¾t nhÞp cña t¸c gi¶ cã g× ®Æc biÖt. Lµm nh­ thÕ, tr­íc hÕt lµ ®Ó ®äc cho ®óng, cho diÔn c¶m vµ sau ®ã h·y ph©n tÝch vµ chØ ra ý nghÜa còng nh­ t¸c dông cña h×nh thøc Êy trong viÖc biÓu hiÖn néi dung. 2. VÇn th¬ TiÕng ViÖt rÊt giµu nh¹c tÝnh. HÖ thèng vÇn ®iÖu vµ thanh ®iÖu lµ nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n t¹o nªn tÝnh nh¹c cña tiÕng ViÖt nãi chung vµ ng«n tõ v¨n häc Tr­êng THCS Phó ThÞ 5
6. BDHSG.8.Tung nãi riªng, nhÊt lµ th¬. VÇn hiÓu mét c¸ch ®¬n gi¶n lµ mét ©m kh«ng cã thanh ®iÖu do nguyªn ©m hoÆc nguyªn ©m kÕt hîp víi phô ©m t¹o nªn. VÝ dô, c¸c tiÕng lan, tan, man, tµn. ®Òu cã chung mét vÇn an, hoÆc mÑ, nhÑ, tÐ, xÎ. cã chung mét vÇn e. Nh­ thÕ, gieo vÇn trong th¬ lµ sù lÆp l¹i c¸c vÇn hoÆc nh÷ng vÇn nghe gièng nhau gi÷a c¸c tiÕng ë nh÷ng vÞ trÝ nhÊt ®Þnh. §ã lµ sù phèi hîp ©m thanh trong tõng c©u vµ trong c¶ bµi; lµ sù céng h­ëng cña c¸c ©m cã cïng mét vÇn vµ cïng thanh b»ng hoÆc thanh tr¾c. VÝ dô: TiÕng th¬ ai ®éng ®Êt trêi Nghe nh­ non n­íc väng lêi ngh×n thu Ngh×n n¨m sau nhí NguyÔn Du TiÕng th­¬ng nh­ tiÕng mÑ ru nh÷ng ngµy. Hìi Ng­êi xa cña ta nay Khóc vui xin l¹i so d©y cïng Ng­êi! (Tè H÷u, KÝnh göi cô NguyÔn Du) VÇn cña c¸c c©u ®­îc hiÖp vÇn víi nhau trong ®o¹n th¬ trªn lµ sù hµi hßa trªn cïng mét ©m vùc cao thÊp, mét tr­êng ®é ©m thanh ph¸t ra. §ã lµ sù hµi hßa cã ®­îc tõ viÖc phèi ©m gi÷a c¸c tõ trong mét cÆp c©u lôc b¸t. XÐt tõng cÆp c©u chóng ta thÊy cã sù hßa ©m gi÷a c©u c©u (1) vµ (2), gi÷a c©u (3) vµ (4), gi÷a c©u (5) vµ (6) nhê vµo nh÷ng ©m gièng nhau gi÷a tõ thø 6 c©u lôc vµ tõ thø 6 c©u b¸t. ¢m gièng nhau lµ do vÇn cã chung thanh b»ng (trêi-lêi, du-ru, nay-d©y) vµ cã cïng chung phÇn vÇn (êi-êi, u-u) hoÆc phÇn vÇn na n¸ nhau (ay-©y). Víi sù hßa ©m nµy, c¸c c©u th¬ nh nÝu kÐo, lu gi÷ lÊy nhau trong tõng ®o¹n hay c¶ bµi th¬. Mét chØnh thÓ ©m thanh hµi hßa uyÓn chuyÓn do nh÷ng vÇn cã thanh b»ng liªn kÕt víi nhau nh t¹o ra sù trÇm l¾ng vÒ ©m ®iÖu còng nh hån th¬ gãp phÇn kh«ng nhá trong viÖc biÓu ®¹t cã hiÖu qu¶ t©m tr¹ng th­¬ng c¶m, mÕn phôc vµ tr©n träng cña Tè H÷u ®èi víi thi hµo NguyÔn Du. C¨n cø vµo cÊu tróc ©m thanh - sù hßa ©m cña vÇn ngêi ta chia thµnh vÇn chÝnh vµ vÇn th«ng. V©n chÝnh lµ vÇn cã ©m gièng nhau: TiÕng th¬ ai ®éng ®Êt trêi Nghe nh­ non n­íc väng lêi ngh×n thu vÇn th«ng lµ vÇn cã ©m na n¸ nh­ nhau: Nh©n t×nh nh¾m m¾t, ch­a xong BiÕt ai hËu thÕ khãc cïng Tè Nh­ ? (Tè H÷u - KÝnh göi cô NguyÔn Du). C¨n cø vµo vÞ trÝ c¸c tõ hiÖp vÇn víi nhau ®Ó chia thµnh vÇn l­ng vµ vÇn ch©n. VÇn l­ng lµ lèi gieo vÇn ®øng gi÷a c©u. Trong c¸c c©u th¬ trªn, tõ thø 6 (lêi, ru, ®©y, cïng) cña c©u b¸t hiÖp vÇn víi tõ cuèi (trêi, du, nay, xong) cña c©u lôc. VÇn ch©n lµ lèi hiÖp vÇn ë cuèi c©u: Ch¼ng ph¶i r»ng ng©y ch¼ng ph¶i ®Çn, Bëi v× nhµ khã hãa bÇn thÇn. Tr­êng THCS Phó ThÞ 6
7. BDHSG.8.Tung MÊy ®êi thÇy kiÖn mµ thua mÑo, NghÜ phËn th»ng cïng ph¶i biÕt th©n. (NguyÔn C«ng Trø - C¶nh nghÌo) Trong c¸ch ph©n chia vÇn theo vÞ trÝ cña c¸c tõ hiÖp vÇn víi nhau, l¹i cßn cã thÓ chia ra thµnh c¸c lo¹i: - VÇn liÒn (vÝ dô ®o¹n th¬ trÝch dÉn trªn cña Tè H÷u). - VÇn c¸ch: Trêi ®Êt cho ta mét c¸i tµi, Gi¾t l­ng dµnh ®Ó th¸ng ngµy ch¬i. Dë duyªn víi ruîu kh«n tõ chÐn, Chãt nî cïng th¬ ph¶i chuèt lêi. (NguyÔn C«ng Trø - CÇm kú thi töu) - VÇn hçn hîp (vÝ dô Thu ®iÕu cña NguyÔn KhuyÕn, C¶nh nghÌo cña NguyÔn C«ng Trø ). Mét trong nh÷ng t¸c dông quan träng cña vÇn lµ t¹o nªn ©m h­ëng vang ng©n trong th¬, tõ ®ã mµ diÔn ®¹t vµ thÓ hiÖn néi dung. §äc ®o¹n th¬ sau: Em ¬i Ba Lan mïa tuyÕt tan §­êng b¹ch d­¬ng s­¬ng tr¾ng n¾ng trµn Anh ®i nghe tiÕng ng­êi xa väng Mét giäng th¬ ng©m mét giäng ®µn ë ®©y vÇn chÝnh lµ an (tan, trµn, ®µn)) nh­ng bªn c¹nh ®ã, nhµ th¬ cßn sö dông rÊt nhiÒu vÇn kh¸c (lan/ tan, d­¬ng/ s­¬ng, tr¾ng/ n¾ng, väng/ giäng). Trong bèn dßng th¬, hµng lo¹t c¸c vÇn liªn tiÕp xuÊt hiÖn, t¹o nªn mét khóc nh¹c ng©n nga, diÔn t¶ mét niÒm vui ph¬i phíi nh­ muèn h¸t lªn cña nhµ th¬ khi ®øng tr­íc mïa xu©n cña ®Êt n­íc Ba Lan. Bªn c¹nh vÇn ®iÖu, tiÕng ViÖt cßn rÊt giµu thanh ®iÖu. Víi 6 thanh (huyÒn, s¾c, hái, ng·, nÆng vµ thanh kh«ng), chóng ta cã thÓ n©ng cao hoÆc h¹ thÊp giäng nãi, t¹o nªn sù lªn bæng, xuèng trÇm. VÝ dô: sang lµ mét ©m tiÕt mang thanh kh«ng. LÇn l­ît thay c¸c thanh ta cã: s¸ng, s¶ng, s¹ng, s½ng, sµng. Ng­êi ta chia 6 thanh trªn lµm 2 lo¹i bæng vµ trÇm hoÆc b»ng vµ tr¾c. Lo¹i vÇn b»ng do thanh huyÒn vµ thanh kh«ng ®¶m nhËn, vÇn tr¾c do c¸c thanh cßn l¹i (s¾c, nÆng, hái, ng·) thÓ hiÖn. Nh×n chung nh÷ng vÇn b»ng th- ­êng diÔn t¶ sù nhÑ nhµng b©ng khu©ng ch¬i v¬i cßn vÇn tr¾c th­êng diÔn t¶ sù tróc tr¾c, nÆng nÒ, khã kh¨n, vÊp v¸p VÒ nguyªn t¾c, b×nh th­êng trong c¸c c©u th¬, nh÷ng vÇn b»ng, tr¾c ®an xen nhau, phèi hîp víi nhau, nh­ng khi m« t¶, kh¾c s©u mét Ên t­îng, mét c¶m xóc, mét t©m tr¹ng theo mét cung bËc t×nh c¶m nµo ®ã c¸c nhµ th¬ th­êng sö dông liªn tiÕp mét lo¹i vÇn. Nh÷ng c©u th¬ sau dïng toµn vÇn b»ng t¹o nªn mét ©m h­ëng rÊt ®Æc biÖt: - S­¬ng n­¬ng theo tr¨ng ngõng l­ng trêi T­¬ng t­ n©ng lßng lªn ch¬i v¬i (Xu©n DiÖu) Tr­êng THCS Phó ThÞ 7
8. BDHSG.8.Tung - ¤ hay buån v­¬ng c©y ng« ®ång Vµng r¬i, vµng r¬i thu mªnh m«ng (BÝch Khª) - Mïa xu©n cïng em lªn ®åi th«ng Ta nh­ chim bay trªn tÇng kh«ng (Lª Anh Xu©n) Ng­îc l¹i cã nh÷ng c©u th¬, sè l­îng vÇn tr¾c xuÊt hiÖn rÊt nhiÒu, còng t¹o nªn nh÷ng ©m h­ëng l¹, cÇn ®­îc chó ý: - Vã c©u khÊp khÓnh b¸nh xe gËp ghÒnh (NguyÔn Du) - Dèc lªn khóc khuûu dèc th¨m th¼m (Quang Dòng) Cã khi hai lo¹i vÇn nµy l¹i sãng ®«i nh»m diÔn ®¹t mét t©m tr¹ng phøc t¹p. Tµi cao phËn thÊp chÝ khÝ uÊt Giang hå mª ch¬i quªn quª h­¬ng (T¶n §µ) C©u trªn víi 5 thanh tr¾c liªn tôc diÔn t¶ mét t©m tr¹ng nh­ bÞ dån nÐn, uÊt øc, nghÑn t¾c. C©u d­íi l¹i toµn thanh b»ng võa nh­ mét t©m sù, bu«ng th¶, phã mÆc võa nh­ mét tiÕng thë dµi. T¹o nªn nh¹c tÝnh cña th¬ thùc ra kh«ng chØ cã vÇn vµ hÖ thèng thanh ®iÖu mµ ngay c¶ c¸c ©m tiÕt trong mçi tiÕng còng cã nh÷ng gi¸ trÞ nhÊt ®Þnh. Theo GS. §inh Träng L¹c: ©m i gîi sù ng©n dµi: "§i ta ®i khai ph¸ rõng hoang" (Tè H÷u), ©m u: gîi sù u sÇu, b©ng khu©ng: "Hoa c¸nh tr¾ng d¾t tay vµo lèi cò" (Thanh Th¶o). ¢m a gîi sù t­¬i vui, bao la: "Nh×n nhau mÆt lÊm cêi ha ha" (Ph¹m TiÕn DuËt). ¢m eo gîi ªm ®Òm, trong trÎo: "Ao thu l¹nh lÏo níc trong veo", "Ngâ tróc quanh co kh¸ch v¾ng teo" (NguyÔn KhuyÕn). ¢m r gîi sù h·i hïng, run sî: "Rung rinh bËc cöa tre gÇy" (Tè H÷u), hoÆc "Nh÷ng luång run rÈy rung rinh l¸" (Xu©n DiÖu), ¢m ¬i gîi sù ph¬i phíi, më ra: "C©u h¸t c¨ng buåm cïng giã kh¬i " vµ "M¾t c¸ huy hoµng mu«n dÆm ph¬i" (Huy CËn). Nhµ v¨n NguyÔn Tu©n ®· nhËn xÐt rÊt chÝnh x¸c vÒ c¸c phô ©m më ®Çu b»ng kh nh­: khó, khai, kh¾m, kh¾c nghiÖt, kh¾t khe, khÊp khÓnh, khñng khiÕp, kh¾m l»m lÆm, khÐt lÌn lÑt, khai mß mß. ¤ng viÕt: "T«i cã Ên t­îng lµ phô ©m kh hay nhÊn vµo khÝa tiªu cùc cña nh÷ng biÓu hiÖn sù sèng Nh÷ng tõ Êy rÊt liªn quan tíi ngò gi¸c cña ng­êi ViÖt Nam. nh¾c ®Õn nh÷ng viÖc, nh÷ng tr¹ng th¸i kh«ng ®­îc võa mòi, võa m¾t, võa tai, kh«ng ®­îc "võa lßng" (ChuyÖn nghÒ). Cã thÓ dÉn ra rÊt nhiÒu vÝ dô n÷a ®Ó minh ho¹ cho tÝnh nh¹c cña ng«n ng÷ ViÖt trong th¬. Song ®iÒu cÇn l­u ý lµ khi ®äc, ph©n tÝch TPVH (nhÊt lµ Tr­êng THCS Phó ThÞ 8
9. BDHSG.8.Tung th¬) cÇn hÕt søc chó träng yÕu tè nµy. Mét khi thÊy ©m ®iÖu, ©m h­ëng, nh¹c ®iÖu cña c©u th¬ kh«ng b×nh th­êng, cã sù chuyÓn ®æi (dÜ nhiªn lµ ph¶i t¹o nªn ®îc hiÖu qu¶ thÈm mÜ nhÊt ®Þnh) th× h·y tËp trung ph©n tÝch, chØ ra gi¸ trÞ (vai trß vµ t¸c dông) cña chóng trong viÖc thÓ hiÖn néi dung. 3. Tõ ng÷ vµ c¸c biÖn ph¸p tu tõ §©y lµ yÕu tè c¬ b¶n vµ quan träng nhÊt cña h×nh thøc chÊt liÖu ng«n tõ. Bëi v× mäi néi dung cÇn thÓ hiÖn cña TPVH kh«ng thÓ cã c¸ch nµo kh¸c lµ nhê vµo hÖ thèng tõ ng÷ nµy. C¸c ph­¬ng tiÖn nh­ dÊu c©u, nhÞp ®iÖu, ng÷ ©m ë trªn còng chØ cã ý nghÜa khi n»m trong mét v¨n b¶n mµ tõ ng÷ lµ nÒn t¶ng. Nhµ v¨n muèn m« t¶, t¸i hiÖn hiÖn thùc ph¶i th«ng qua tõ ng÷. Muèn nãi ®Õn nçi lßng cña m×nh, t×nh c¶m vµ t­ t­ëng cña m×nh còng ph¶i th«ng qua tõ ng÷. Muèn ®¸nh gi¸ ®­îc nhµ v¨n viÕt vÒ nh÷ng ®iÒu ®ã nh­ thÕ nµo l¹i còng phØ th«ng qua ch÷ nghÜa trong t¸c phÈm "V¨n häc lµ nghÖ thuËt cña ng«n tõ" chÝnh lµ nh­ vËy. V× thÕ c¸c em cÇn l­u ý mét sè ®iÓm sau: Thø nhÊt: Ph©n tÝch TPVH kh«ng thÓ tho¸t li vµ bá qua yÕu tè tõ ng÷. Muèn ph©n tÝch tèt tõ ng÷, tr­íc hÕt ph¶i n¾m v÷ng nghÜa cña tõ (nghÜa chung vµ nghÜa trong v¨n c¶nh cô thÓ) sau ®ã lu«n lu«n suy nghÜ ®Ó tr¶ lêi c¸c c©u hái: - S¹i sao t¸c gi¶ dïng tõ nµy mµ kh«ng dïng tõ kh¸c? - T¹i sao tõ ng÷ nµy l¹i xuÊt hiÖn nhiÒu nh­ thÕ? - Cã bao nhiªu tõ ®ång nghÜa víi tõ Êy? Cã thÓ thay tõ Êy b»ng mét tõ ng÷ kh¸c ®­îc kh«ng? - Trong c©u Êy, ®o¹n Êy, nh÷ng tõ ng÷ nµo cÇn g©y chó ý ph©n tÝch. Trong mét ®o¹n, mét bµi v¨n, bµi th¬ kh«ng ph¶i tõ nµo, c©u nµo còng ®¸ng ph©n tÝch, còng cã gi¸ trÞ nh­ nhau, chÝnh v× thÕ biÕt ph¸t hiÖn nh÷ng tõ ng÷ ®¸ng ph©n tÝch còng lµ mét n¨ng lùc, mét tr×nh ®é. Trong tr­êng hîp ph©n tÝch nh÷ng t¸c phÈm v¨n häc dÞch ph¶i thËt thËn träng khi ph©n tÝch tõ ng÷. Bëi v× nh÷ng tõ ®­îc ®­a ra b×nh gi¸ ch­a ch¾c ®· ph¶i lµ nh÷ng tõ mµ t¸c gi¶ dïng trong nguyªn b¶n. Thø hai: Ng­êi ta nãi nhiÒu ®Õn viÖc ph©n tÝch h×nh ¶nh trong TPVH. Nh­ng h×nh ¶nh trong t¸c phÈm v¨n häc lµ g×, nÕu kh«ng ph¶i lµ do hÖ thèng tõ ng÷ t¹o nªn. V× thÕ ph©n tÝch h×nh ¶nh thùc ra lµ ph©n tÝch tõ ng÷. C©u th¬ cña NguyÔn Du t¶ ch©n dung Tó Bµ: Nh¸c tr«ng nhên nhît mµu da ¡n g× to lín ®Éy ®µ lµm sao (TruyÖn KiÒu) vÏ chÝnh x¸c thÇn th¸i cña mét mô chñ nhµ chøa, bän bu«n thÞt b¸n ng­êi. Ta còng thÊy râ th¸i ®é cña t¸c gi¶ ®èi víi lo¹i ng­êi nh­ thÕ. Ch÷ nhên nhît lét t¶ ®­îc râ nÐt nhÊt thÇn th¸i cña Tó Bµ! thËt khã diÔn t¶ b»ng nh÷ng tõ ng÷ kh¸c: võa bãng nhÉy, võa mai m¸i hay vµng bñng ch¨ng? Cã lÏ chØ cã thÓ nãi nh­ NguyÔn C«ng Hoan sau nµy vÒ mét bé mÆt còng thuéc lo¹i Tó Bµ: bé mÆt "thiÕu vÖ sinh". Cã nhµ phª b×nh cho r»ng, ®äc c©u th¬ Êy, ta cã c¶m gi¸c lîm Tr­êng THCS Phó ThÞ 9
10. BDHSG.8.Tung giäng lµ v× thÕ. Cßn hai ch÷ ¨n g× l¹i d­êng nh­ muèn liÖt mô chñ chøa nµy vµo mét gièng loµi g× ®ã, kh«ng ph¶i gièng ng­êi. Bëi v× gièng ng­êi th× ¨n c¬m, ¨n g¹o, ¨n thÞt, ¨n c¸ chø ¨n g×. HÖ thèng tõ ng÷ gîi h×nh ¶nh, c¶m gi¸c trong tiÕng ViÖt rÊt phong phó, ®a d¹ng. VÝ dô: - Gîi vÒ t©m tr¹ng nh­: xao xuyÕn, b©ng khu©ng, ph©n v©n - Gîi vÒ thÞ gi¸c nh­: la ®µ, l¬ löng, chÊp chíi. - Gîi vÒ thÝnh gi¸c nh­: sÇm sËp, r× rµo, th¸nh thãt - Gîi vÒ vÞ gi¸c nh­: mÆn ch¸t, chua lßm, ngät lÞm - Gîi vÒ xóc gi¸c nh­: l¹nh ng¾t, nãng báng, xï x× Thø ba: §Ó t¹o c¸ch nãi, c¸ch viÕt cã h×nh ¶nh, gîi h×nh t­îng b»ng tõ ng÷, c¸c nhµ v¨n cã thÓ vËn dông nhiÒu c¸ch: khi th× dïng tõ l¸y: L­ng dËu phÊt ph¬ lµn khãi nh¹t Lµn ao lãng l¸nh bãng tr¨ng loe (NguyÔn KhuyÕn) HoÆc Nçi niÒm chi røa HuÕ ¬i, Mµ m­a xèi x¶ tr¾ng trêi Thõa Thiªn (Tè H÷u) Khi th× dïng nh÷ng tõ ng÷ t­îng h×nh, t­îng thanh: ThuyÒn c©u thÊp tho¸ng dên trªn v¸ch TiÕng sãng long bong vç tr­íc nhµ (NguyÔn KhuyÕn) Ngay c¶ trong v¨n xu«i còng vËy. H×nh ¶nh l·o H¹c ®­îc Nam Cao kh¾c ho¹ b»ng mét ®o¹n v¨n ng¾n víi mét sè tõ rÊt gîi h×nh t­îng: "MÆt l·o ®ét nhiªn co róm l¹i. Nh÷ng vÕt nh¨n x« l¹i víi nhau, Ðp cho n­íc m¾t ch¶y ra. C¸i ®Çu l·o nghÑo vÒ mét bªn vµ c¸i miÖng mãm mÐm cña l·o mÕu nh­ con nÝt. L·o hu hu khãc" (L·o H¹c). HÖ thèng tõ ng÷ chØ mµu s¾c còng ®­îc c¸c nhµ v¨n sö dông rÊt hiÖu qu¶ trong viÖc miªu t¶ hiÖn thùc. Cá non xanh tËn ch©n trêi Cµnh lª tr¾ng ®iÓm mét vµi b«ng hoa (NguyÔn Du) hoÆc: "L­ng trêi ai nhuém mµ xanh ng¾t" (NguyÔn KhuyÕn) " Cöa son ®á loÐt tïm hum nãc" (Hå Xu©n H­¬ng). - "Tr¾ng phau néi cá cöu ph¬i tuyÕt" (Tè H÷u) Tr­êng THCS Phó ThÞ 10
11. BDHSG.8.Tung - "Tr«ng lªn mÆt s¾t ®en x×" (NguyÔn Du) HÖ thèng tÝnh tõ chØ mµu s¾c trong tiÕng ViÖt lµ hÕt søc tinh diÖu. Mµu tr¾ng, ta cã : Tr¾ng bÖch, tr¾ng to¸t, tr¾ng bong, tr¾ng tinh, tr¾ng nân, tr¾ng xo¸, tr¾ng phau, tr¾ng ngÇn, tr¾ng muèt, tr¾ng ngµ, tr¾ng hÕu, tr¾ng d·, tr¾ng ngµ, tr¾ng nhën, tr¾ng nhît, tr¾ng bãc, tr¾ng lèp, tr¾ng l«m lèp, tr¾ng nuét, tr¾ng ën, tr¾ng phÕch, tr¾ng trÎo, tr¾ng trong NÕu lµ mµu Xanh l¹i cã : xanh um, xanh nh¹t, xanh thÉm, xanh non, xanh lît, xanh lÌ, xanh lÐt, xanh rên, xanh r×, xanh lam, xanh biÕc, xanh l¬, xanh mÐt, xanh ng¾t, xanh ng¨n ng¾t, xanh rít, xanh xao Víi mµu §á cã thÓ kÓ : ®á au, ®á bõng, ®á choÐ, ®á chãi, ®á chãt, ®á chon chãt, ®á näc, ®á gay, ®á hoe, ®á hoen hoÐt, ®á hán, ®á hon hán, ®á kÌ, ®á khÐ, ®á nhõ, ®á khÌ, ®á loÐt, ®á lßm, ®á lõ, ®á lù, ®á lùng, ®á ngÇu, ®á èi, ®á qu¹ch, ®á rùc, ®á t¬i, ®á öng, ®á c¹ch, Víi c¸c tÝnh tõ trªn khi chuyÓn sang tiÕng Ph¸p, tiÕng Anh, th­êng ng­êi ta chØ thªm vµo ch÷ rÊt (trÌs - Ph¸p hoÆc very - Anh ). Ch¼ng h¹n : xanh um, xanh rên lµ trÌs bleu ( rÊt xanh ) hoÆc ®á au, ®á chãt, ®á rùc ®Òu ®­îc dÞch lµ : rouge vif ( rouge : ®á, vif : t¬i ), cßn tr¾ng to¸t, tr¾ng bÖch lµ trÌs blanc (rÊt tr¾ng). Trong khi mçi tõ trªn cña tiÕng ViÖt cã mét s¾c th¸i biÓu c¶m ®«i khi rÊt kh¸c nhau, vÝ nh­ tr¾ng to¸t lµ thø tr¾ng chãi m¾t, tr¾ng bÖch lµ tr¾ng mÊt sinh khÝ, tr¾ng bong lµ tr¾ng nh­ m¬Ý, tr¾ng tinh lµ tr¾ng nguyªn chÊt, tr¾ng xo¸ lµ tr¾ng réng kh¾p mét vïng, tr¾ng phau lµ tr¾ng s¹ch sÏ, tr¾ng ngÇn lµ tr¾ng s¹ch vµ trong, tr¾ng muèt lµ tr¾ng s¹ch mµ tr¬n nh½n, tr¾ng ngµ lµ tr¾ng quý ph¸i, tr¾ng hÕu lµ tr¾ng nh« ra th« bØ, tr¾ng d· lµ chØ mµu m¾t kÎ gian gi¶o, tr¾ng nhën lµ tr¾ng lè bÞch ( chØ r¨ng hoÆc m¾t ) vv. §äc c¸c c©u th¬ sau ta sÏ thÊy sù kh¸c biÖt: - CÇu tr¾ng phau phau ®«i v¸n ghÐp ( Hå Xu©n H­¬ng ) - Tr¾ng xo¸ trµng giang ph¼ng lÆng tê ( Bµ HuyÖn Thanh quan ) - TiÕc thay h¹t g¹o tr¾ng ngÇn ( Ca dao ) - Râ rµng trong ngäc tr¾ng ngµ ( NguyÔn Du ) - B÷a thÊy bong bong che tr¾ng lèp muèn tíi ¨n gan ( §å ChiÓu ) - Cã ph¶i thÞt da em mÒm m¹i tr¾ng trong ( L©m ThÞ Mü D¹ ) - Hßn ®¸ xanh r× lón phón rªu ( Hå Xu©n H­¬ng ) - Cá non xanh rîn ch©n trêi ( NguyÔn Du ) - L­ng trêi ai nhuém mµ xanh ng¾t ( NguyÔn KhuyÕn ) - Xanh om cæ thô trßn xoe t¸n ( Bµ HuyÖn Thanh Quan ) - Th¸ng t¸m mïa thu xanh th¾m ( Tè H÷u ) - Cöa son ®á loÐt tïm hum nãc ( Hå Xu©n H­¬ng ) - M¾t l·o kh«ng vÇy còng ®á hoe ( NguyÔn KhuyÕn ) - M¸ ®á au lªn ®Ñp l¹ th­êng ( Hµn MÆc Tö ) - §­êng quª ®á rùc cê hång ( Tè H÷u ) Tr­êng THCS Phó ThÞ 11
12. BDHSG.8.Tung Thø t­: Ng«n tõ v¨n häc lµ lo¹i ng«n tõ ®· ®­îc ch¾t läc tõ ng«n ng÷ ®êi th­êng, ®­îc n©ng cÊp, söa sang, lµm cho nã cµng ãng ¶, giµu ®Ñp h¬n. C¸c biÖn ph¸p tu tõ chÝnh lµ nh÷ng ph­¬ng tiÖn quan träng ®Ó thùc hiÖn nhiÖm vô trang ®iÓm cho ng«n tõ v¨n häc. Cã rÊt nhiÒu biÖn ph¸p tu tõ: Èn dô, ho¸n dô, nh©n ho¸, ®iÖp tõ, ®iÖp ng÷, so s¸nh ( CÇn «n l¹i) TÊt c¶ nh÷ng c¸ch Êy ®Òu nh»m môc ®Ých gióp ng­êi nãi, ng­êi viÕt cã nhiÒu c¸ch diÔn ®¹t hay h¬n, ®Ñp h¬n, phong phó h¬n vµ do vËy hiÖu qu¶ cao h¬n. Ph©n tÝch c¸c biÖn ph¸p tu tõ tøc lµ chØ ra tÝnh hiÖu qu¶ cña c¸ch viÕt, c¸ch nãi Êy, vai trß vµ t¸c dông cña chóng trong viÖc miªu t¶, biÓu ®¹t chø kh«ng ph¶i ®¬n thuÇn lµ chØ gäi ®- ­îc tªn, kiÖt kª c¸c biÖn ph¸p mµ nhµ v¨n ®· dïng. 4. Kh«ng gian vµ thêi gian trong th¬ tr÷ t×nh . Kh«ng gian trong th¬ tr÷ t×nh lµ n¬i t¸c gi¶ - c¸i t«i tr÷ t×nh hoÆc nh©n vËt tr÷ t×nh xuÊt hiÖn ®Ó thæ lé tÊm lßng cña m×nh tr­íc mäi ng­êi vµ ®Êt trêi . Trong tiÕng ViÖt cã rÊt nhiÒu tõ ng÷ ®Ó nhµ v¨n thÓ hiÖn kh«ng gian . Tr­íc hÕt lµ b»ng hÖ thèng tõ chØ vÞ trÝ vµ tÝnh chÊt nh­ : trªn, d­íi, tr­íc, sau, trong, ngoµi, bªn ph¶i, bªn tr¸i, lªn, xuèng råi mªnh m«ng, b¸t ng¸t, réng, hÑp, th¨m th¼m, mÞt mï, khóc khuûu, quanh co vv . Kh«ng gian th­êng g¾n víi c¸c ®Þa ®iÓm chØ n¬i chèn nh­ : bÕn ®ß, c©y ®a, m¸i ®×nh, giÕng n­íc, nói cao, rõng th¼­m, biÓn s©u, trêi réng, s«ng dµi NhiÒu ®Þa danh riªng ®· trë thµnh nh÷ng kh«ng gian t­îng tr­ng trong v¨n häc nh­ : Tiªu T­¬ng, TÇm D­¬ng, C« T«, XÝch BÝch, T©y Thiªn, §Þa ngôc, Thiªn ®­êng, Bång lai, Tiªn c¶nh, câi PhËt, Suèi vµng, Khi ®äc t¸c phÈm v¨n häc, cÇn chó ý xem nhµ v¨n m« t¶ kh«ng gian ë ®©y cã g× ®Æc biÖt, kh«ng gian Êy cã ý nghÜa g× vµ nãi ®­îc néi dung g× s©u s¾c qua kh«ng gian ®ã ? VÝ dô, khi d©n gian viÕt : " §øng bªn ni ®ång ngã bªn tª ®ång mªnh m«ng b¸t ng¸t, §øng bªn tª ®ång ngã bªn ni ®ång còng b¸t ng¸t mªnh m«ng ". lµ t¸c gi¶ d©n gian ®· t¹o ®­îc mét kh«ng gian ®Ñp, réng më, kh¸c h¼n víi kh«ng gian nhá hÑp, tr¾c trë, c¸ch ng¨n trong c©u ca dao nµy : " Ai ®­a em tíi chèn nµy Bªn kia m¾c nói, bªn nµy m¾c s«ng " Kh«ng gian trong c©u ca trªn lµ kh«ng gian cña mét t©m hån th¶nh th¬i, ®ang n¸o nøc, r¹o rùc, ph¬i phíi say s­a cña mét ng­êi con g¸i vµo tuæi dËy th× : "Th©n em nh­ chÏn lóa ®ßng ®ßng- PhÊt ph¬ d­íi ngän n¾ng hång buæi mai " Cßn kh«ng gian d­íi lµ kh«ng gian cña mét t©m tr¹ng bÕ t¾c, mét tiÕng thë dµi, ngao ng¸n . Kh«ng gian trong t©m hån NguyÔn KhuyÕn lµ mét kh«ng gian hiu qu¹nh, buån b·, c« ®¬n, v¾ng lÆng . ë ®ã ta gÆp toµn nh÷ng :" Ao thu l¹nh lÏo n­íc trong veo - mét chiÕc thuyÒn c©u bÐ tÎo teo "; nhµ «ng ë còng chØ lµ " ba gian nhµ cá thÊp le te " víi c¸i "ngâ tèi ®ªm s©u ®ãm lËp loÌ " Kh«ng gian th­êng g¾n víi ®iÓm nh×n, ®iÓm quan s¸t m« t¶ cña t¸c gi¶ . C©u th¬ " Tr«ng lªn mÆt s¾t ®en s× " trong truyÖn KiÒu cña NguyÔn Du cho thÊy ngêi viÕt ®øng phÝa d­íi nh×n lªn. Nhµ th¬ Tè H÷u cho r»ng nh­ thÕ, Tr­êng THCS Phó ThÞ 12
13. BDHSG.8.Tung NguyÔn Du ®· ®øng vÒ phÝa quÇn chóng lao ®éng ®Ó quan s¸t bän thèng trÞ . Còng nh­ thÕ ch÷ K×a trong c©u th¬ :" K×a héi th¨ng b×nh tiÕng ph¸o reo" cña NguyÔn KhuyÕn cho ta thÊy «ng nh­ ®øng t¸ch ra khái c¸i héi t©y ån µo, ®Çy nh÷ng trß nh¨ng nhÝt do bän thùc d©n bµy ra mµ quan s¸t vµ ngÉm nghÜ, mµ c¨m giËn, mµ ®ín ®au, chua xãt §i liÒn víi kh«ng gian nghÖ thuËt lµ thêi gian nghÖ thuËt. Thêi gian trong t¸c phÈm v¨n häc lµ thêi gian t©m lÝ, kh«ng trïng khÝt víi thêi gian ngoµi ®êi, v× thÕ kh«ng nªn hiÓu thêi gian Êy mét c¸ch m¸y mãc, cøng nh¾c vµ ¸p ®Æt . Khi nhµ th¬ viÕt : H«m qua, h«m nay, ngµy mai, d¹o nµy, th¸ng tr­íc, n¨m sau, d¹o Êy, vµo mét ®ªm hÌ th× kh«ng nªn cè t×m xem ®ã lµ thêi ®iÓm cô thÓ nµo trong cuéc ®êi . NÕu nh­ Hoµng Léc viÕt : " H«m qua cßn theo anh §i ra ®­êng quèc lé H«m nay ®· chÆt cµnh §¾p cho ng­êi d­íi mé " ( ViÕng b¹n ) th× râ rµng kh«ng cÇn biÕt h«m qua vµ h«m nay lµ ngµy nµo, th¸ng nµo mµ chØ biÕt sao sù viÖc x¶y ra nhanh qu¸, bÊt ngê qu¸, h«m qua míi thÕ, h«m nay ®· thÕ khiÕn ng­êi ®äc bµng hoµng xóc ®éng. Thêi gian nghÖ thuËt còng mang tÝnh t­îng tr­ng. Khi nh¾c tíi ngµy mai th- ­êng lµ t­îng tr­ng cho t­¬ng lai, nh­ khi Tè H÷u viÕt: " Ngµy mai bao líp ®êi d¬ - sÏ tan nh­ ®¸m m©y mê ®ªm nay - Em ¬i th¸ng réng ngµy dµi - Më lßng ra ®ãn ngµy mai huy hoµng ". Hoµng h«n, chiÒu tµ th­êng t­îng tr­ng cho sù tµn lôi, sù kÕt thóc, c¸o chung buån b· . Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn hay do bÝ tõ mµ NguyÔn Du ®· lÆp l¹i ch÷ hoµng h«n vµ h«n hoµng trong mét c©u th¬: " Nay hoµng h«n ®· l¹i mai h«n hoµng "®Ó kh¸i qu¸t c¶ mét ®êi KiÒu ®Çy chuyÖn u buån, tµn t¹ . Ta cã thÓ t×m thÊy thêi kh¾c nµy trong th¬ Th«i HiÖu:" Quª h­¬ng khuÊt bãng hoµng h«n ", trong th¬ Bµ HuyÖn Thanh Quan:" Trêi chiÒu b¶ng l¶ng bãng hoµng h«n", trong th¬ Huy CËn " Kh«ng khãi hoµng h«n còng nhí nhµ " Ng­îc l¹i víi hoµng h«n lµ b×nh minh . B×nh minh, r¹ng ®«ng th­êng t­îng tr­ng cho c¸i ®ang lªn, r¹ng rì, t­¬i s¸ng . §ã lµ khi Hå ChÝ Minh viÕt : "ThuyÒn vÒ trêi ®· r¹ng ®«ng - Bao la nhuèm mét mµu hång ®Ñp t­¬i "; lµ khi NguyÔn §×nh Thi viÕt : " Tr¸n ch¸y rùc nghÜ trêi ®Êt míi - Lßng ta b¸t ng¸t ¸nh b×nh minh ". Mïa Xu©n th­êng t­îng tr­ng cho tuæi trÎ, søc sèng, giµu sinh lùc, nh­ khi Tè H÷u viÕt: "Trêi h«m nay dÇu x¸m ng¾t mµu ®«ng- Ai c¶n ®­îc mïa xu©n xanh t­¬i s¸ng - Ai c¶n ®­îc ®µn chim quyÕt th¾ng - S¾p vÒ ®©y t¾m n¾ng xu©n hång". Cã rÊt nhiÒu c¸ch thÓ hiÖn thêi gian trong t¸c phÈm v¨n häc. Kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i cã c¸c tõ nh­ s¸ng, tra, chiÒu, tèi hay xu©n, h¹, thu, ®«ng th× ta míi biÕt. Trong v¨n häc cæ , mét chiÕc l¸ ng« ®ång rông xuèng, Êy lµ mïa thu ®· vÒ; mét tiÕng kªu kh¾c kho¶i cña chim quèc b¸o hiÖu hÌ ®· sang. Khi NguyÔn Du t¶ c¶nh: " Cá non xanh tËn ch©n trêi - Cµnh lª tr¾ng ®iÓm mét vµi b«ng hoa " th× ai ch¼ng biÕt ®ã lµ mïa Tr­êng THCS Phó ThÞ 13
14. BDHSG.8.Tung xu©n Khi Tè H÷u viÕt: " Tr¨ng lªn, tr¨ng ®øng, tr¨ng tµn" còng lµ ®Ó chØ thêi gian ®ang tr«i ®i cña mét ®ªm vµ ®ã còng cã thÓ hiÓu lµ c¸c thêi ®iÓm cña mét ®êi ng­êi. §äc c©u th¬ cña TrÇn H÷u Thung:"Cam ba lÇn cã tr¸i- Bëi ba lÇn ra hoa" ta ®Òu hiÓu :thÕ lµ thêi gian ba n¨m ®· tr«i qua . Nh­ thÕ, kh«ng gian vµ thêi gian ®Òu cã rÊt nhiÒu c¸ch thøc biÓu hiÖn kh¸c nhau. §Êy chÝnh lµ chç ®Ó c¸c nhµ th¬ thÓ hiÖn sù s¸ng t¹o vµ nh÷ng c¸ch c¶m nhËn ®éc ®¸o, riªng biÖt trong t¸c phÈm cña m×nh. PhÇn II: Mét sè bµi tËp luyÖn tËp Bài tập 1 Hãy phân tích ý nghĩa tu từ của dấu câu(chấm löng,chấm,chấm than)trong các ví dụ sau VD1: Ôi! Sáng xuân nay xuân 41 Trắng rừng biên giới nở hoa mơ Bác về im lặng con chim hót Thánh thót bờ lau vui ngÈn ngơ (Theo chân Bác-Tố Hửu) VD 2: Đất nước đẹp vô cùng .Nhưng Bác phải ra đi . Luận cương đến Bác Hồ.Và người đã khóc Giặc nước đuổi xong rồi.Trời xanh thành tiếng hát (Người đi tìm hình của nước-Chế Lan viên) Bài tập 2 Phân tích tác dụng của dấu chấm than,dấu chấm hỏi trong đoạn trích sau: Tôi bật cười hỏi lão: -Sao cụ lo xa quá thế?cụ còn khỏe lắm,chưa chết đâu mà sợ!cụ cứ đÓ tiền ấy mà ăn,lúc chết hãy hay!tội gì bây giờ nhịn đói mà đÓ tiền lại? - Không,«ng giáo ạ!ăn mãi hết đi thì đến lúc chết lấy gì mà lo liệu. Tr­êng THCS Phó ThÞ 14
15. BDHSG.8.Tung III. Bµi tËp thùc hµnh Bµi tËp 1: §äc kÜ c¸c ®o¹n th¬ sau vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái phÝa díi §1: TiÕng suèi trong nh­ tiÕng h¸t xa Tr¨ng lång cæ thô bãng lång hoa C¶nh khuya nh­ vÏ ng­êi ch­a ngñ Ch­a ngñ v× lo nçi n­íc nhµ (C¶nh Khuya-Hå ChÝ Minh) §2: GËm mét khèi c¨m hên trong còi s¾t Ta n»m dµi nghe ngµy th¸ng dÇn qua . Gi­¬ng m¾t bÐ giÔu oai linh rõng th¼m (Nhí Rõng-ThÕ L÷) §3: Em ¬i! Ba Lan mïa tuyÕt tan §­êng b¹ch d­¬ng s­¬ng tr¾ng n¾ng trµn Anh ®i nghe tiÕng ng­êi x­a väng Mét giäng th¬ ng©m-Mét giäng ®µn (Tè H÷u) a.H·y chØ ra c¸c ch÷ mang vÇn trong 3 ®o¹n th¬ trªn vµ cho biÕt ®ã lµ vÇn g×? b.C¸ch gieo vÇn trong 3 ®o¹n th¬ trªn cã g× ®Æc biÖt?C¸ch gieo vÇn Êy ®· gióp g× cho viÖc biÓu hiÖn néi dung ®o¹n th¬? Bµi tËp 2: Khi ®äc bµi th¬ ‘’L­îm’’ ®Õn nh÷ng dßng th¬ nh­: Ra thÕ L­îm ¬i! Th«i råi, L­îm ¬i! L­îm ¬i! L­îm ¬i! cßn kh«ng? Cã b¹n vÉn ®äc víi ng÷ ®iÖu b×nh th­êng nh­ ®äc c¸c c©u th¬ kh¸c trong bµi.Theo em nh­ thÕ cã ®óng kh«ng? V× sao? Bµi tËp 3: Ca dao cã c©u: - Ng­êi sao mét hÑn th× lªn Ng­êi sao chÝn hÑn th× quªn c¶ m­êi Yªu cÇu: BiÖn ph¸p tu tõ nµo ®­îc sö dông trong 2 c©u ca dao trªn?c¸c biÖn ph¸p Êy gióp t¸c gi¶ d©n gian thÓ hiÖn ®­îc t©m tr¹ng g× cho nh©n vËt tr÷ t×nh? H:H·y s­u tÇm mét sè c©u th¬,ca dao cã chøa biÖn ph¸p tu tõ trªn? Bµi tËp 4 T×m hiÓu ®Æc ®iÓm h×nh thøc næi bËt cña th¬ tr÷ t×nh th«ng qua th¬ : Qua ®Ìo Ngang-Bµ HuyÖn Thanh Quan Yªu cÇu Tr­êng THCS Phó ThÞ 15
16. BDHSG.8.Tung 1.CÊu tróc bµi th¬ gåm mÊy phÇn?nªu râ néi dung,chøc n¨ng tõng phÇn? 2.Trong th¬ ®]êng luËt,®èi rÊt ®­îc coi träng,h·y chØ ra phÐp ®èi trong bµi th¬ nµy? Ph©n tÝch t¸c dông biÓu c¶m cña phÐp ®èi trong bµi th¬? 3.C¶m høng chñ ®¹o cña bµi th¬ lµ g×? IV. PhÇn luyÖn tËp chung Bµi tËp luyÖn tËp : Ch­¬ng 4 ( Tr 117-187/ BTNC trong CTTV 9) BT1: Em h·y ph¸t hiÖn vµ chØ ra c¸c phÐp tu tõ ®· häc ®­îc sö dông trong khæ th¬ sau: MÆt trêi xuèng biÓn nh­ hßn löa Sãng ®· cµi then, ®ªm sËp cöa §oµn thuyÒn ®¸nh c¸ l¹i ra kh¬i C©u h¸t c¨ng buåm cïng giã kh¬i H·y viÕt ®o¹n v¨n ghi l¹i c¶m nhËn cña em vÒ c¶nh ®­îc vÏ nªn trong khæ th¬ ( Kh«ng qu¸ 30 dßng) ( Bøc tranh hoµng h«n trªn biÓn võa réng lín, tr¸ng lÖ, lung linh, võa cã hån, võa thi vÞ, gÇn gòi víi con ng­êi.) BT2: H·y x¸c ®Þnh c¸c biÖn ph¸p tu tõ ®­îc sö dông trong bµi th¬ “ Mïa xu©n chÝn” cña Hµn MÆc Tö. ( Tr 125/ BTTV n©ng cao trong CT NV9). BT 3: RÌn kÜ n¨ng tãm t¾t TP - §o¹n trÝch – PBCN vÒ NV + TP: - Tãm t¾t c¸c ®o¹n trÝch: Trong lßng mÑ – Tøc n­íc vì bê kho¶ng 20-30 d. - PBCN vÒ NV: BÐ Hång, chÞ DËu, l·o H¹c: 20-30 d - §äc tuyÓn tËp Nam Cao- H·y ®¸nh gi¸ ( b×nh luËn ) vÒ mét truyÖn ng¾n mµ em cã Ên t­îng nhÊt – ViÕt ra giÊy – nép. BT4: HS «n l¹i kiÕn thøc vÒ c¸c c¸ch tr×nh bµy ND ®o¹n v¨n LT: ViÕt ®o¹n v¨n kho¶ng 10 c©u PBCN cña em sau khi häc VB “ C« bÐ b¸n diªm”; ®¸nh gi¸ vÒ gi¸ trÞ ND – NT cña TP. Tr­êng THCS Phó ThÞ 16